Көлік ішіндегі артқы орындықта отырған екі апайдың әңгімесіне еріксіз құлақ түрдім.
— Өткенде жеңгемнің екі келініне бірдей бесік келді. Құдағилар бір-бірімен жарыса әкелген дүниелерін жиналған жұрт алдына жайып салғанда «тау» болды, — дейді біреуі.
— Сонда не әкеліпті?
— Әдемі зерленіп жасалған бесік, сандықша оның іші киімге толы, коляска, «ходуногы», ойыншығы тағы бар. Бас-аяғы қыздың шешесі 150 мыңға шығындалыпты.
— Әкелсе, қызының абыройы да, — дейді жанындағысы.
***
Расында, бұл әңгімеден бүгінгінің боямасыз тіршілігін аңғару қиын емес. Кәдімгі дүние жарысы демеске лажың жоқ. Хош. Бұл өз алдына бөлек тақырып. Біздің айтпағымыз бесіктің бала өміріндегі алар орны мен маңыздылығы жайында болмақ. Тіпті, баланың ұясына айналған бесік жайында ел арасында аңыздар да бар. Бұл оқиға сонау 1898 жылдары болған. Өр Алтайдың бойындағы Шіңгіл өзені маңын күзеп отырған ел бір түнде жаудан қашып, жолға шығуына тура келеді. Түйемен жықпыл-жықпыл тастардың арасынан жалғыз аяқ жолмен жүру қиынға соғады. Осы көштің ішінде Мұқамәди деген кісінің де отауы бар екен. Баласы бесікте. Әйелі екіншісіне аяғы ауыр болғандықтан бесіктегі баланы ат үстіне алып жүре алмай, бесігімен бірге түйелі жүктің үстіне таңып тастайды. Көш асудың орта тұсына барғанда бесік таңылған түйенің аяғы тайып кетіп, құздан құлайды. Содан арттағы елге хабар беріп, ең болмаса нәрестенің мүрдесін тауып алайық деп, бірнеше жігіт құлаған түйенің үстіне барса, жануар мойны қайырылып өлген, үстіндегі жүктен сау тамтық жоқ. Алайда, анадай жерде бесік тік тұр. Бала да дін аман. Ол баланың есімі Биғазы еді. Қазір ақсақалдың өзі болмағанмен, оның немере, шөберелері Солтүстік Қазақстан өңірінде ғұмыр кешуде. Бұл бесік кейінгі ұрпақ арасында «Үлкен ата бесігі» деп аталып кетіпті.
Расында, ел ішінде мұндай әңгімелер көп. Ал аралдық Райхан апаның үйінде ғасырға жуық ғұмыры бар бесік әлі күнге дейін сақтаулы. Әжейдің айтуына қарағанда, бұл бесікке оның жолдасы Үбай деген ақсақалдан бастап, бүгінге дейін әулет ұрпақтарының барлығы таңылған. Райхан Әлиқызы баланы бесікке бөлеместен бұрын оның іші сыртын адыраспанды отқа жағып, аластау керектігін айтады. Бұл баланың тыныш ұйықтауына көмектеседі. Әрі ауру-сырқау мен тіл көзден аман қылады. Содан соң бесіктің жабдықтарын орналастырады. Сәби туылғанына бес күн болғанда оны бесікке бөлей бастайды.Оның жабдықтарына жөргек, құс жастық, құс көрпе, тізе бау, қолбауды жатқызамыз. Бұрыннан келе жатқан «тыштырма» ырымы бар. Әрбір жақсылықты шашу шашумен қарсы алатын халқымыз бұл дәстүрді бесік құт дарытсын деген ниеттен туған рәсім екендігін әжейден білдік. Бесік салар рәсіміне жиналған ауыл келіншектеріне тойды басқарушы әйел қолымен бесіктің түбегі орналасатын тесіктен түрлі тәттілерді алақандарға үлестіреді. Одан кейін бесіктің үстіне бес көрпе, шапан, тон, жүген, қамшы, кітап қояды. Шапан, тон жапқанда баланың ел қамын ойлар азамат болсын, тез өсіп, ел қорғасын, білімді болсын деп ырымдайды екен.
Өз заманында Бауыржан Момышұлы айтып кеткендей, «бесік жырын айтатын аналардың азайып бара жатқанына қорқамын» дегені бізді ойлантуы тиіс. Себебі, қаладағы көп жас аналар мұндай игі дәстүрімізден бейхабар екені жасырын емес.
Айсәуле ҚАРАПАЕВА
